Od Dominatu Rzymskiego do Monarchii Prawa Bożego: prawna prefiguracja królewskości chrześcijańskiej i Misja Portugalii

Wstęp

Proces przejścia od pogańskiego świata starożytnego do Chrześcijaństwa nie był jedynie nawróceniem duchowym, ale także zjawiskiem prawnym, politycznym i kulturowym o cywilizacyjnym znaczeniu. Postać cesarza rzymskiego, który w okresie Dominatu był pojmowany jako dominus et deus, stała się modelem prawnym i symbolicznym dla chrześcijańskiej monarchii, zwłaszcza dla powstania monarchii prawa bożego w Europie.

Celem niniejszego artykułu jest ukazanie, jak struktura prawna Dominatu została ochrzczona w łonie chrześcijaństwa i posłużyła za fundament budowy Monarchii Prawa Bożego. W szczególności przeanalizowane zostanie, jak ten model został urzeczywistniony w historii Portugalii — od Cudu w Ourique po misyjne dzieło w prowincjach zamorskich.

1. Dominat Rzymski: Imperium jako własność Cezara

Dominat oficjalnie rozpoczyna się za panowania Dioklecjana (284–305 n.e.), który zrywa z modelem Pryncypatu (gdzie cesarz był „pierwszym wśród obywateli”) i wprowadza absolutystyczną formę rządów. W sensie prawnym Imperium przestaje być res publica, a staje się praktycznie własnością prywatną Cezara, który przedstawia się jako dominus (pan) i nawet deus (bóg).

Ten model prawny odzwierciedla absolutną centralizację władzy i sakralizację władzy politycznej, która — w świetle pogaństwa — miała charakter magiczno-religijny, ale pozbawiony prawdy objawionej.

2. Nawrócenie Imperium i Przekazanie Tronu Królowi Królów

Wraz z nawróceniem Konstantyna (313 n.e.), a jeszcze pełniej za Teodozjusza I (380 n.e.), Imperium Rzymskie oficjalnie uznaje prawdę chrześcijaństwa. Tron cesarski zostaje wówczas podporządkowany Chrystusowi — prawdziwemu Divos, prawdziwemu Królowi.

Cesarz przestaje być bogiem, a staje się vicarius Christi — namiestnikiem Chrystusa w porządku doczesnym. Przysięga cesarska i funkcje polityczne zyskują wymiar sakralny, nie oparty już na ubóstwieniu człowieka, lecz na poddaniu człowieka prawdziwemu Bogu.

Imperium zatem chrzci swoją własną strukturę prawną: to, co w pogaństwie było despotyzmem absolutnym, staje się teraz królewskością służebną, lenną wobec Chrystusa.

3. Prawna Prefiguracja Monarchii Prawa Bożego

Z romanizacji świata i jego późniejszego schrystianizowania wyłania się idea, że władza pochodzi od Boga — zasada jasno wyrażona przez św. Pawła:

„Nie ma bowiem władzy, która by nie pochodziła od Boga, a te, które są, zostały ustanowione przez Boga” (Rz 13,1).

Królowie chrześcijańscy nie są zwykłymi wodzami plemiennymi ani pierwszymi obywatelami, lecz namiestnikami Chrystusa na Ziemi. Tron jest instytucją sakralną, z prawa Bożego, a jego sprawowanie musi być podporządkowane prawu naturalnemu i Boskiemu.

Ta koncepcja nie narodziła się w średniowieczu, lecz ma swoje bezpośrednie źródło w nawróceniu Imperium Rzymskiego. Późnorzymskie prawo, przemienione przez wiarę, stało się matrycą dla rozwoju monarchii chrześcijańskich, szczególnie w Portugalii, Hiszpanii i Francji.

4. Portugalia: Królestwo Lenne Chrystusa

Cud w Ourique (1139) nie jest tylko epizodem militarnym, ale teofanią, która konsekruje Portugalię jako Królestwo Chrystusa. Według tradycji, Dom Afonso Henriques, stojąc przed bitwą z Maurami, ujrzał samego Chrystusa na krzyżu, który obiecał mu zwycięstwo, jeśli uzna Go za swojego Pana i Króla.

W odpowiedzi Dom Afonso ogłasza się wasalem Chrystusa i zakłada Portugalię nie jako zwykłe królestwo doczesne, ale jako Królestwo Chrystusa na Ziemi — misję, która będzie nieustannie odnawiana przez jego następców.

Ten pakt nadaje sens portugalskiej ekspansji: nie chodzi o zwykłe poszukiwanie bogactw, lecz o wypełnienie świętej misji — głoszenie Imienia Pańskiego aż po krańce Ziemi, zgodnie z nakazem Ewangelii (Mt 28,19).

5. Prowincje zamorskie jako przedłużenie Chrześcijaństwa

Posiadłości zamorskie Portugalii nie były zwykłymi koloniami w nowoczesnym, oświeceniowym znaczeniu tego słowa. Były — w sensie prawnym i teologicznym — prowincjami Chrześcijaństwa, przedłużeniem Królestwa Chrystusa.

Model ten znajduje wyraz w bullach papieskich, takich jak Romanus Pontifex (1455) i Inter Caetera (1493), które uznają prawo królów portugalskich do zajmowania odkrytych terytoriów „dla rozszerzenia wiary katolickiej i służby Bogu”.

Rządy nad tymi ziemiami były zatem misją duchową i prawną: wprowadzać wiarę, sprawiedliwość, porządek chrześcijański i poddawać narody słodkiemu jarzmu Chrystusa.

6. Królobójstwo i Zerwanie Paktu

Zamordowanie Dom Carlosa I (1908) i późniejsze ogłoszenie republiki (1910) nie są zwykłymi wydarzeniami politycznymi. Stanowią — w porządku teologicznym i prawnym — zerwanie paktu między Bogiem a Królestwem Portugalii, zawartego w Ourique.

Utrata monarchii katolickiej oznaczała, na poziomie symbolicznym, odrzucenie królewskości Chrystusa nad narodem, otwierając drogę dla sekularyzacji, prześladowań religijnych i utraty ostatecznego sensu misji Portugalii w świecie.

Zakończenie

Dominat rzymski, przekształcając cesarza w absolutnego pana, nieświadomie położył fundamenty prawne, które — ochrzczone w chrześcijaństwie — dały początek Monarchii Prawa Bożego. Portugalia, jako królestwo lennicze Chrystusa, zrealizowała w sposób wzorcowy tę syntezę aż do jej tragicznego zerwania w XX wieku.

Zrozumienie tej dynamiki historycznej jest kluczowe, by pojąć nie tylko dzieje Portugalii, lecz także teologiczne i cywilizacyjne znaczenie królewskości chrześcijańskiej, której odnowienie jest — ostatecznie — wymogiem samego Boskiego porządku.

Bibliografia

• BIZET, Jean. Prawo Rzymskie. São Paulo: Martins Fontes, 2007.

• BERMAN, Harold J. Prawo i Rewolucja: Kształtowanie się tradycji prawnej Zachodu. São Paulo: Martins Fontes, 2007.

• DE MAISTRE, Joseph. Papież. São Paulo: É Realizações, 2018.

• DUHAMEL, Olivier. Władza w historii. Lizbona: Fundação Calouste Gulbenkian, 1992.

• MARQUES, A. H. de Oliveira. Historia Portugalii – Tom I: Od czasów prehistorycznych do końca średniowiecza. Lizbona: Palas Editores, 1972.

• MATTOSO, José. Tożsamość narodowa. Lizbona: Editorial Estampa, 1998.

• REALE, Miguel. Filozofia prawa. São Paulo: Saraiva, 1999.

• RIVERO, Juan Vallet de Goytisolo. Prawo publiczne chrześcijańskie. Porto: Fundação Eng. António de Almeida, 1983.

• SÉRVULO CORREIA, José. Prawo i chrześcijaństwo: Wizja historyczna. Coimbra: Almedina, 2010.

• SILVEIRA, Sidney. Wiedza pierwszych wieków. Rio de Janeiro: Sétimo Selo, 2015.