Napięcie między autorytetem a wolnością: paralela między Portugalią, Polską a Anglią

Wstęp

Historia cywilizacji zachodniej jest w dużej mierze historią napięcia między dwoma fundamentalnymi zasadami: autorytetem i wolnością. Obie są niezbędne do uporządkowania życia społecznego. Autorytet, gdy jest skierowany ku dobru wspólnemu, zapewnia stabilność, jedność i obronę wspólnoty politycznej. Wolność natomiast chroni godność osób oraz autonomię ciał pośrednich, zabezpieczając je przed tyranią.

Kiedy te dwa zasady pozostają w nierównowadze, pojawiają się wielkie dramaty polityczne historii: albo despotyzm, albo anarchia. Niniejszy artykuł ma na celu zilustrowanie tego napięcia poprzez trzy paradygmatyczne doświadczenia historyczne: bezkrólewie w Portugalii (1383–1385), Rzeczpospolitą Obojga Narodów w Polsce i na Litwie (1569–1795) oraz angielską Kartę Wolności – Magna Carta (1215).

I. Portugalia i kryzys bezkrólewia (1383–1385)

Po śmierci Ferdynanda I, króla Portugalii, który nie pozostawił bezpośrednich prawowitych spadkobierców, kraj pogrążył się w kryzysie sukcesyjnym. Groziło mu wyraźnie zjednoczenie z Kastylią i utrata suwerenności narodowej. Jednak naród portugalski, pod przywództwem Mistrza z Avisa, wspierany szeroko przez mieszczaństwo, nie zgodził się na podporządkowanie obcemu panowaniu.

Rewolucja lat 1383–1385 była nie tylko walką o niepodległość, ale także o nowe ukształtowanie autorytetu królewskiego. Obwołanie Jana I, Mistrza z Avisa, królem Portugalii oznaczało zwycięstwo monarchii, która – choć wzmocniona – była głęboko powiązana z interesami społeczeństwa, zwłaszcza miast i rozwijającego się mieszczaństwa handlowego.

Portugalski finał tego kryzysu pokazuje udany przykład równowagi między autorytetem a wolnością. Król wychodzi z niego wzmocniony, ale jego władza opiera się na legalnym pakcie społecznym, który respektuje lokalne autonomii i wzmacnia naród.

II. Polska – anarchia szlachecka w Rzeczypospolitej Obojga Narodów

Na przeciwległym biegunie znajduje się przykład Polski. Po śmierci Zygmunta II Augusta, ostatniego króla z dynastii Jagiellonów, w 1572 roku Polska przyjęła system monarchii elekcyjnej. Król przestał być władzą suwerenną w pełnym tego słowa znaczeniu i stał się wybierany przez szlachtę, z drastycznie ograniczonymi uprawnieniami.

Unia Lubelska z 1569 roku, która utworzyła Rzeczpospolitą Obojga Narodów (Polska i Litwa), sformalizowała system znany jako „demokracja szlachecka”. W tym systemie każdy szlachcic miał prawo veta wobec decyzji sejmu (Liberum Veto), co w praktyce paraliżowało rząd i uniemożliwiało jakiekolwiek konieczne reformy.

Wynikiem była chroniczna anarchia instytucjonalna. Bez władzy zdolnej do zapewnienia porządku, Polska stała się łatwym łupem sąsiadów, co doprowadziło do trzech rozbiorów i zniknięcia państwa z mapy Europy pod koniec XVIII wieku.

Polska doprowadziła zasadę wolności do skrajności, odrywając ją od zasady autorytetu. To, co miało chronić przed tyranią, stało się, paradoksalnie, drogą do zniszczenia własnej wolności.

III. Anglia i Magna Carta – droga środka

Przypadek Anglii, choć odmienny, również odzwierciedla to napięcie. Gdy w 1215 roku baronowie zmusili króla Jana bez Ziemi do podpisania Magna Carta, nie obalili królewskiego autorytetu, lecz nałożyli na niego ograniczenia.

Magna Carta jest pierwszym dokumentem w historii Zachodu, który ustanawia zasadę, że król podlega prawu. Zapoczątkowuje ona drogę, która w kolejnych stuleciach doprowadzi do powstania monarchii parlamentarnej. W przeciwieństwie do Polski, Anglia zdołała wypracować stosunkowo zrównoważoną syntezę pomiędzy autorytetem monarchy, prawami szlachty, a później także rosnącymi aspiracjami mieszczaństwa.

Ta równowaga była oczywiście wynikiem wielu konfliktów, wojen domowych i długotrwałych procesów historycznych (jak chociażby Chwalebna Rewolucja w 1688 roku), ale ostatecznie przyniosła model łączący stabilność polityczną z szerokimi swobodami obywatelskimi.

IV. Autorytet i wolność – prawo skrajności

Te trzy przykłady historyczne ilustrują niemal uniwersalne prawo polityki:

• Tam, gdzie autorytet jest absolutyzowany bez przeciwwagi, powstaje despotyzm.

• Tam, gdzie wolność jest absolutyzowana bez legitymowanego autorytetu, pojawia się anarchia, która często prowadzi do upadku społecznego i niewoli zewnętrznej.

Portugalia w czasach bezkrólewia zdecydowała się wzmocnić władzę królewską w sposób organiczny, w komunii z ciałami społecznymi, zachowując jedność narodową.

Anglia, dzięki Magna Carta, obrała drogę ograniczenia władzy, ale bez jej zniszczenia, zachowując zasadę suwerenności w ramach porządku prawnego.

Polska natomiast obrała kierunek przeciwny: zlikwidowała władzę centralną, przekazując całą władzę szlachcie. Skutkiem była śmierć własnego państwa.

V. Wnioski końcowe

Historia jest surową nauczycielką. Uczy nas, że zarówno autorytet, jak i wolność są cnotami politycznymi, które muszą być podporządkowane dobru wspólnemu. Oderwane od siebie stają się karykaturami samych siebie: autorytet bez wolności staje się tyranią, wolność bez autorytetu staje się chaosem.

W istocie polityka, jako nauka praktyczna, jest sztuką złotego środka – zgodnie z nauką Arystotelesa. Ale ten środek nie jest średnią matematyczną. Jest to synteza hierarchiczna, w której autorytet nie tłumi, lecz porządkuje, a wolność nie rozprasza, lecz wzmacnia więzi społeczne.

Portugalia, Anglia i Polska oferują badaczowi historii trzy modelowe przykłady. Sukces jednego, trudna równowaga drugiego i porażka trzeciego są zwierciadłami, w których wszystkie narody mogą – i powinny – się przeglądać.

📚 Bibliografia

🏰 História de Portugal

• MATTOSO, José. História de Portugal. Lizbona: Editorial Estampa, 1993–1995. (Wielotomowa)

• OLIVEIRA MARTINS, Joaquim Pedro de. História de Portugal. Lizbona: Guimarães Editores, 1920.

• MARQUES, A. H. de Oliveira. História de Portugal. Lizbona: Palas Editores, 1972.

• SARAIVA, José Hermano. História Concisa de Portugal. Lizbona: Publicações Europa-América, 1978.

• GODINHO, Vitorino Magalhães. A Estrutura da Antiga Sociedade Portuguesa (Struktura dawnego społeczeństwa portugalskiego). Lizbona: Arcádia, 1968.

🇵🇱 Historia Polski i Rzeczypospolitej Obojga Narodów

• DAVIES, Norman. Boże igrzysko: Historia Polski (God's Playground: A History of Poland). Oksford: Oxford University Press, 2005. (2 tomy)

• FROST, Robert I. The Oxford History of Poland-Lithuania. Volume I: The Making of the Polish-Lithuanian Union, 1385–1569. Oksford: Oxford University Press, 2015.

• FROST, Robert I. The Oxford History of Poland-Lithuania. Volume II: The Rise and Fall of the Polish-Lithuanian Commonwealth, 1569–1795. Oksford: Oxford University Press, 2018.

• BUTTERWICK, Richard. The Polish-Lithuanian Commonwealth, 1733–1795: Light and Flame. New Haven: Yale University Press, 2020.

• HALECKI, Oskar. A History of Poland (Historia Polski). Nowy Jork: Roy Publishers, 1976.

🇬🇧 Historia Anglii i Magna Carta

• LINEBAUGH, Peter. Magna Carta: The Birth of Liberty (Magna Carta: Narodziny wolności). Berkeley: University of California Press, 2014.

• JONES, Dan. Magna Carta: The Making and Legacy of the Great Charter. Nowy Jork: Viking, 2015.

• CARPENTER, David. Magna Carta. Londyn: Penguin Classics, 2015.

• CLARK, G. N. The Seventeenth Century. Oksford: Oxford University Press, 1929.

• HILL, Christopher. The Century of Revolution: 1603–1714. Nowy Jork: Routledge, 1980.

⚖️ Filozofia polityczna i teoria władzy

• ARISTOTELES. Polityka. Przeł. Mário da Gama Kury. Brasília: Editora da UnB, 2002.

• ŚW. TOMASZ Z AKWINU. De Regno – Do króla Cypru (De Regno - Ao Rei de Chipre). Przeł. Artur Carvalho. Lizbona: Edições Tenacitas, 2015.

• MARITAIN, Jacques. Człowiek i państwo (O Homem e o Estado). Brasília: Editora da Universidade de Brasília, 1995.

• ROYCE, Josiah. The Philosophy of Loyalty (Filozofia lojalności). Nowy Jork: Macmillan, 1908.

• BURKE, Edmund. Rozważania o rewolucji we Francji (Reflexões sobre a Revolução na França). São Paulo: Martins Fontes, 2002.

• KUEHNEL, Wolfgang. Państwo nowoczesne (O Estado Moderno). Lizbona: Edições 70, 2000.

🏛️ Dzieła referencyjne ogólne

• ELIAS, Norbert. Proces cywilizacji (O Processo Civilizador). Lizbona: Edições 70, 1990.

• TOCQUEVILLE, Alexis de. O demokracji w Ameryce (A Democracia na América). São Paulo: Martins Fontes, 1997.

• OLAVO DE CARVALHO. Ogród udręk (O Jardim das Aflições). Rio de Janeiro: Record, 1995.

🔎 Ważne źródła pierwotne

• Magna Carta (1215) — fundamentalny dokument prawny w historii Anglii. Wydania w różnych językach, w tym tłumaczenia z komentarzami.

• Acta da Aclamação de D. João I (1385) — dokumenty historyczne dotyczące interregnum portugalskiego.

• Pacta Conventa i Artykuły Henrykowskie (1573) — kluczowe dokumenty ustroju politycznego Rzeczypospolitej Obojga Narodów.