Od monarchii sakralnej do rewolucyjnej demokracji: Wolna Elekcja jako zapomniana matryca oświecenia

Wstęp

Pochodzenie nowoczesności to problem, którego niewielu odważa się podjąć w pełnej głębi. Historycy akademiccy zwykle skupiają się na konwencjonalnych punktach zwrotnych — jak Chwalebna Rewolucja, Rewolucja Francuska czy Niepodległość Amerykańska — nigdy nie śledząc do źródła wewnętrznych procesów degeneracji, które nadgryzły wcześniejszy porządek cywilizacyjny.

Jednakże, stosując metodę wskazaną przez Olavo de Carvalho, która wymaga śledzenia zjawisk aż do ich pierwotnych zasad, napotykamy na często zaniedbywany, lecz niezwykle ważny epizod: zjawisko Wolnej Elekcji, wolnego wyboru monarchii polskiej, ustanowionego w XVI wieku w Rzeczypospolitej Obojga Narodów.

Ten model rządów, często interpretowany jako demokratyczna innowacja na swoje czasy, w rzeczywistości reprezentuje perwersyjne przejście od monarchii sakralnej do degenerującego się ustroju arystokratycznego, który z czasem przekształci się w to, co dziś błędnie nazywamy „nowoczesną demokracją”.

Teza tutaj przedstawiona jest jasna: Oświecenie i nowoczesna demokracja liberalna to zdegenerowane i racjonalizowane kopie tego polskiego modelu arystokratycznego, który sam w sobie jest karykaturą sakralnego porządku monarchicznego, który utracił swoją duchową istotę.

I. Kryzys monarchii i narodziny Wolnej Elekcji

Śmierć Zygmunta II Augusta w 1572 roku, bez pozostawienia potomstwa, pogrążyła Polskę i Litwę w kryzysie dynastycznym. Jednak w odróżnieniu od tradycyjnych monarchii europejskich, które rozwiązywały takie kryzysy poprzez potwierdzenie zasady dziedziczenia, Rzeczpospolita wybrała inną drogę: instytucjonalizację wyboru króla przez bezpośrednie głosowanie szlachty.

To wydarzenie nie pojawiło się znikąd. Jest kulminacją wcześniejszego procesu, w którym polska szlachta, chroniona przez szereg przywilejów, stopniowo zdobywała kontrolę nad władzą królewską. Od XIV wieku, z Przywilejami koszyckimi (1374) i później z Przywilejami Nihil Novi (1505), szlachta nałożyła surowe ograniczenia na władzę królewską.

Król, niegdyś widzialne ucieleśnienie władzy Boga na ziemi — zasada, która stanowiła nie tylko polityczną legitymację, ale także duchową spójność społeczeństwa — od czasu Wolnej Elekcji stał się urzędnikiem oligarchii szlacheckiej, wybranym do realizacji jej interesów.

II. Demokracja arystokratyczna jako etap degeneracji

W powszechnym dyskursie wolna elekcja często jest świętowana jako zapowiedź nowoczesnej demokracji. Jednak dokładniejsza analiza ujawnia, że ten model nie był demokracją w nowoczesnym sensie, lecz oligarchią przebrana za republikę, gdzie pojęcie „obywatela” ograniczało się do dziedzicznej kasty szlachty, stanowiącej około 8% ludności.

Wolna Elekcja przełamuje dwa fundamentalne zasady tradycyjnej monarchii:

• Sakralną legitymację króla, pośrednika między Bogiem a ludem, której władza opierała się na prawie boskim i ciągłości dynastycznej.

• Organiczna jedność ciała politycznego, hierarchicznie ustrukturyzowanego pod koroną, zapewniająca porządek części wobec całości.

Zamiast tych zasad pojawia się horyzontalna koncepcja władzy, gdzie król jest sprowadzony do reprezentanta prywatnych interesów, negocjowanych poprzez Pacta Conventa i podporządkowanych Artykułom henrykowskim, które narzucały surowe ograniczenia działania królewskiego.

Sam proces wyborczy, który formalnie przypominał rytuał suwerenności ludowej, w praktyce degenerował się w:

• Endemiczna korupcja, poprzez kupowanie głosów i przekupstwo szlachty.

• Interwencje mocarstw zagranicznych, takich jak Rosja, Austria, Szwecja i Francja, manipulujących wyborami na rzecz swoich kandydatów.

• Polaryzacja społeczna, często prowadząca do otwartych wojen domowych, jak w wyborach z 1587 roku.

Polska inauguruje zatem embrionalną formę parlamentaryzmu arystokratycznego, gdzie władza nie jest emanacją sacrum, lecz produktem interesów negocjowanych między rywalizującymi elitami wewnętrznymi i zewnętrznymi.

III. Oświecenie: utrwalenie i radykalizacja polskiego modelu

Historyczny skok prowadzący od Wolnej Elekcji do francuskiego Oświecenia nie jest bezpośredni, lecz strukturalny. Operacja myślowa jest identyczna:

• Gdzie polska szlachta mówiła: „To my, szlachta, tworzymy króla”, Oświecenie głosi: „To my, obywatele, tworzymy rząd” — ale ten oświeceniowy „obywatel” nie jest realnym ludem, ucieleśnionym w swoim życiu konkretnym, lecz abstrakcyjnym indywiduum, pozbawionym tradycyjnych więzi, hierarchii i transcendencji.

• Wybrany król Polski, ograniczony paktami i umowami, jest zarodkiem nowoczesnego władcy konstytucyjnego, którego władza pochodzi nie z wyższej instancji, lecz z umowy społecznej, produktu woli zbiorowości.

• Zniesienie króla jako reprezentanta sacrum na Ziemi generuje nieuchronnie metafizyczną pustkę, którą Oświecenie wypełnia nową religią Rozumu, Woli Ogólnej i Postępu, reprodukując w porządku świeckim mechanizmy dawnego wyboru królewskiego — stosowane teraz wobec parlamentów, prezydentów, zgromadzeń i konstytucji.

To, co polska szlachta robiła otwarcie jako kasta panów, Oświecenie generalizuje, maskując to jako „formalną równość”. Arystokracja krwi zostaje zastąpiona arystokracją kapitału, wykształcenia i kontroli mediów.

IV. „Nowoczesna demokracja” jako zniekształcone dziedzictwo

Logika jest nieuchronna:

• Monarchia sakralna (rządy jako odbicie boskiego porządku).

• Degeneruje do arystokratycznej oligarchii, jak w Polsce.

• Przekształca się w nowoczesną oligarchię demokratyczną, gdzie „wola ludu” jest w praktyce maską legitymizującą elity ekonomiczne, medialne i biurokratyczne.

Demokracja liberalna nie niszczy arystokracji: zastępuje ją niewidzialną arystokracją, która nie odpowiada już ani Bogu, ani Tradycji, ani konkretnemu ludowi, lecz tylko abstrakcyjnym mechanizmom rynku, państwa i ideologii.

Zakończenie: zapomniana lekcja

Wolna Elekcja nie jest izolowanym wypadkiem historii polskiej. Jest prototypem nowoczesnego świata, którego logika powtarza się, w innych szatach, w rewolucjach oświeceniowych, liberalizmie konstytucyjnym i wreszcie we współczesnych demokracjach masowych.

To, co zaczęło się jako bunt arystokracji przeciw sakralnemu porządkowi monarchii, kończy się wieki później buntem ludzkości przeciw metafizycznemu porządkowi rzeczywistości.

Odzyskanie tej genealogii to nie tylko ćwiczenie akademickie. To filozoficzny i duchowy imperatyw dla tych, którzy pragną zrozumieć, dlaczego nowoczesny świat, w swojej gorliwości emancypacyjnej, coraz bardziej poddaje się pustce, chaosowi i tyranii podszytej wolnością.

Bibliografia rekomendowana 

Historia i polityka

• Frost, Robert I. The Oxford History of Poland-Lithuania, tomy 1 i 2. Oxford University Press.

• Davies, Norman. God's Playground: A History of Poland, tom 1. Oxford University Press.

• Augustyniak, Urszula. Wazowie i „Rzeczpospolita”. Neriton, Warszawa, 2006.

Filozofia i krytyka nowoczesności

• Olavo de Carvalho. O Jardim das Aflições. Vide Editorial.

• Voegelin, Eric. A Nova Ciência da Política. É Realizações.

• Christopher Dawson. A Crise da Civilização Ocidental. É Realizações.