Machiavelli i Index: „Książę” kontra katolicka doktryna polityczna i społeczna

Wstęp

Dzieło Il Principe (Książę), napisane przez Niccolò Machiavellego w 1513 roku, stało się kamieniem milowym nowożytnej teorii politycznej właśnie dlatego, że zerwało z chrześcijańską tradycją, która do tej pory inspirowała porządek cywilny Zachodu. Oddzielając moralność od polityki, Machiavelli zaproponował model rządzenia, który legitymizował użycie podstępu, kłamstwa i siły jako środków do utrzymania władzy. Takie idee wywołały skandal w łonie chrześcijaństwa i zostały później potępione przez Kościół katolicki. W 1559 roku dzieło zostało oficjalnie wpisane do Index Librorum Prohibitorum, czyli Indeksu Ksiąg Zakazanych przez Stolicę Apostolską¹.

Celem niniejszego artykułu jest analiza powodów, dla których Książę został potępiony przez Kościół, ukazując, że jego zasady są bezpośrednio sprzeczne z katolicką doktryną polityczną, zwłaszcza w odniesieniu do moralności władzy, celu autorytetu i roli rządzącego.

Machiavelli: autonomia polityki

Machiavelli zapoczątkował nowy sposób myślenia o władzy politycznej: nie podporządkowanej już moralności chrześcijańskiej, lecz posiadającej własną logikę, skoncentrowaną na skuteczności, użyteczności i utrzymaniu dominacji. Jego słynna rada, że „książę musi nauczyć się nie być dobrym”², ujawnia zerwanie z chrześcijańskim ideałem sprawiedliwego i cnotliwego władcy. Dla Machiavellego pozór cnoty liczy się bardziej niż cnota sama w sobie, ponieważ sukces polityczny zależy bardziej od percepcji ludu niż od moralnej prawości księcia.

Ten surowy realizm, oddzielający środki od celów, legitymizuje praktyki takie jak oszustwo, zdrada i polityczne zabójstwo — praktyki, które, choć znane historycznie, były do tej pory traktowane jako odstępstwa od normy moralnej, a nie jako uzasadnione fundamenty nauki politycznej.

Katolicka doktryna władzy

W przeciwieństwie do Machiavellego, chrześcijańska tradycja — szczególnie sformułowana przez św. Augustyna i św. Tomasza z Akwinu — naucza, że wszelka legalna władza pochodzi od Boga i powinna służyć dobru wspólnemu³. Władca w tej wizji jest ministrem porządku Bożego, a prawo ludzkie jest sprawiedliwe tylko wtedy, gdy jest zgodne z prawem naturalnym i prawem wiecznym.

Święty Tomasz jasno stwierdza: „Prawo jest rozumnym rozporządzeniem dla dobra wspólnego, ustanowionym przez tego, kto troszczy się o wspólnotę”⁴. Nie chodzi więc o samo utrzymanie władzy, ale o porządkowanie społeczeństwa ku sprawiedliwości, pokojowi i ostatecznie — ku życiu cnotliwemu i chrześcijańskiemu.

Dobro wspólne i moralność środków

Doktryna katolicka naucza, że cel nie uświęca środków. Nawet jeśli intencja jest dobra, działanie jest godne potępienia, jeśli środki są moralnie złe⁵. Jest to bezpośrednio sprzeczne z logiką Machiavellego, która toleruje stosowanie niemoralnych metod, o ile są one skuteczne dla zapewnienia władzy lub stabilizacji państwa.

Ponadto ostatecznym celem władzy politycznej nie jest chwała księcia ani sama stabilność państwa, lecz dobro wspólne materialne i duchowe poddanych⁶. Obejmuje to promocję sprawiedliwości, pokoju, moralności publicznej i prawdziwej religii — fundamentów, które zostały zanegowane lub zignorowane przez politykę laicką zapoczątkowaną przez Machiavellego.

„Książę” w Index Librorum Prohibitorum

Il Principe został po raz pierwszy wpisany do Index Librorum Prohibitorum w 1559 roku za pontyfikatu papieża Pawła IV. Celem Indeksu, który obowiązywał do 1966 roku, była ochrona wiernych przed doktrynami mogącymi wypaczyć wiarę lub obyczaje. Machiavelli został uznany za szkodliwego zarówno ze względu na promowaną przez niego etykę, jak i z powodu praktycznego wpływu, jaki jego dzieło mogło wywrzeć na książąt i władców.

Potępienie Machiavellego nie było jednak wyłącznie represyjne, ale wskazywało na konflikt między dwoma wizjami świata: jedną opartą na Objawieniu i porządku naturalnym, a drugą opartą na autonomicznym rozumie i pragmatyzmie władzy.

Nawet po zniesieniu Indeksu Kościół nigdy nie odwołał tego potępienia w sensie doktrynalnym. Krytyka laicyzmu politycznego i „autonomii rzeczy doczesnych” pozostaje obecna w dokumentach Magisterium, zwłaszcza w encyklikach społecznych z XIX i XX wieku⁷.

Zakończenie

Sprzeczność między Machiavellim a katolicką doktryną jest głęboka i nieprzezwyciężalna. Książę reprezentuje narodziny nowożytnej polityki jako autonomicznej dziedziny, oderwanej od moralności i religii, podczas gdy Kościół wciąż utrzymuje, że nie ma legalnego porządku bez odniesienia do dobra wspólnego, a zatem — bez moralności.

Krytyczna lektura Machiavellego może być pomocna w zrozumieniu błędów myśli nowoczesnej i wypaczeń współczesnej polityki, ale nigdy nie może być traktowana tak, jakby jego doktryna była zgodna z nauką Chrystusa i Kościoła. Dlatego Książę wciąż pozostaje sygnałem ostrzegawczym: gdy władza emancypuje się od prawdy i sprawiedliwości, przekształca się w tyranię.

Przypisy

1. Index Librorum Prohibitorum, 1559. Pierwsze wydanie zorganizowane przez papieża Pawła IV.

2. MACHIAVELLI, Niccolò. Il Principe. Przeł. Lívio Xavier. São Paulo: Martin Claret, 2005. Rozdz. XV.

3. Por. Rz 13,1-7; 1 P 2,13-17.

4. ŚW. TOMASZ Z AKWINU. Suma Teologiczna. I-II, q. 90, a. 4.

5. KATECHIZM KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO, §§1750-1756.

6. LEON XIII. Diuturnum Illud, 1881.

7. Por. LEON XIII, Immortale Dei; PIUS XI, Quadragesimo Anno; JAN PAWEŁ II, Centesimus Annus.

Bibliografia

• MACHIAVELLI, Niccolò. Il Principe. Przeł. Lívio Xavier. São Paulo: Martin Claret, 2005.

• ŚW. TOMASZ Z AKWINU. Suma Teologiczna. Przeł. o. Leonardo de M. Vale. São Paulo: Loyola, 2001.

• LEON XIII. Diuturnum Illud i Immortale Dei. W: Dokumenty Papieskie.

• KATECHIZM KOŚCIOŁA KATOLICKIEGO. São Paulo: Loyola, 2000.

• D’ENTRÈVES, A. P. Tradycja prawa naturalnego. São Paulo: Martins Fontes, 2002.

• DEL NOCE, Augusto. Problem ateizmu. São Paulo: É Realizações, 2017.