Popularność Bolsonaro i wpływ na elektryzację brazylijskiej polityki: analiza w świetle teorii elit

Wstęp

Zjawisko Jair’a Bolsonaro, które doprowadziło do jego wyboru na urząd prezydenta Brazylii w 2018 roku, nie może być zrozumiane wyłącznie w ramach tradycyjnych paradygmatów brazylijskiej nauki politycznej. W rzeczywistości reprezentuje ono punkt zwrotny w krajowym systemie politycznym, gdzie po raz pierwszy kandydat zdobył władzę bez bezpośredniego poparcia tradycyjnych elit — politycznych, gospodarczych, medialnych i kulturalnych.

Proces ten nie jest zjawiskiem wyłącznie brazylijskim, lecz wpisuje się w szerszą dynamikę globalną, w której transformacja technologiczna, a zwłaszcza rozwój mediów społecznościowych, przełamała tradycyjne monopole komunikacji i kształtowania opinii publicznej. To zjawisko dało początek temu, co można nazwać elektryzacją polityki, czyli formą mobilizacji społecznej, która omija tradycyjne kanały instytucjonalne, działając w sposób bezpośredni, emocjonalny i wirusowy.

Aby właściwie zrozumieć ten proces, należy odwołać się do teorii elit rozwiniętej przez myślicieli takich jak Vilfredo Pareto, Gaetano Mosca, James Burnham i José Ortega y Gasset, a także do nowszych diagnoz przedstawionych przez Olavo de Carvalho, którego działalność była kluczowa dla uformowania konserwatywnego pola kulturowego w Brazylii.

Media społecznościowe i zerwanie z elitami

Wzrost popularności Bolsonaro nie byłby możliwy bez pośrednictwa mediów społecznościowych. Te nowe narzędzia technologiczne stały się mechanizmami deintermediacji, umożliwiając kandydatowi bezpośrednie przemawianie do ludu, bez konieczności poddawania się filtrom tradycyjnych mediów, partii politycznych, uniwersytetów czy innych instytucji elitarnych.

Jak zauważył Ortega y Gasset w Buncie mas, gdy masy uzyskują nieograniczony dostęp do środków wyrazu i wpływu, zaczynają kwestionować autorytet kwalifikowanych mniejszości, które tradycyjnie kierowały losem społeczeństw. Problem, według Ortegi, polega na tym, że masa, gdy buntuje się bez formacyjnej dyscypliny, ma tendencję do zachowań anarchicznych i destrukcyjnych.

Jednak przypadek Bolsonaro nie jest zwykłym buntem mas, lecz manifestacją próżni reprezentacyjnej, którą wcześniej opisywali Mosca i Pareto. Dla Moski każdą społeczeństwem de facto rządzi zorganizowana mniejszość — elita. Gdy ta elita staje się dysfunkcyjna, oderwana od wartości, interesów i potrzeb większości, pojawia się przestrzeń dla wyłonienia się alternatywnych przywódców.

Z kolei Pareto opisał to zjawisko jako cyrkulację elit: gdy elita dominująca traci swoje cnoty, zdolność do sprawowania władzy lub budowania konsensusu, jest nieuchronnie zastępowana przez nową elitę. Proces ten często odbywa się w sposób burzliwy i niekoniecznie gwarantuje pojawienie się lepszej elity, a jedynie zmianę ludzi sprawujących władzę.

W Brazylii media społecznościowe działały jako katalizator tego procesu. Ujawniły strukturalną słabość elit politycznych, kulturalnych i gospodarczych, które — głęboko zdyskredytowane — nie były w stanie powstrzymać wzrostu popularności kandydata pochodzącego spoza ich tradycyjnych kręgów. Jak trafnie zauważa James Burnham w Rewolucji menedżerów, nowoczesne elity zwykle składają się z technokratów, biurokratów i specjalistów. Jednak gdy grupy te stają się nadmiernie zamknięte i autoreferencyjne, odrywając się od rzeczywistości społecznej, pojawia się ryzyko ich obalenia przez radykalne ruchy kontestacyjne.

Improwizacja partyjna i bezpośredni głos ludu

Brazylijski system partyjny niemal jednogłośnie odrzucił Bolsonaro. Żadna z dużych, tradycyjnych partii nie chciała poprzeć jego kandydatury. Zmuszony był więc do stworzenia na szybko minimalnej struktury partyjnej, wystarczającej jedynie do formalizacji swojego startu w wyborach. Fakt ten sam w sobie jest wymowny: władza instytucjonalna, w formie partii politycznych, utraciła zdolność do kontrolowania dostępu do rządów.

Bolsonaro był zatem kandydatem wybranym bezpośrednio przez lud, z pominięciem klasycznych wektorów pośrednictwa politycznego. Nie oznacza to jednak, że jego wybór odbył się poza logiką elit — przeciwnie, oznaczał wyłonienie się nowej elity, której formowanie nastąpiło poza tradycyjnymi kręgami — elity medialnej, cyfrowej, złożonej z influencerów, niezależnych operatorów kulturowych, mikroprzedsiębiorców treści oraz ruchów zorganizowanych na platformach internetowych.

Taka konfiguracja potwierdza tezę Pareto o nieuchronności cyrkulacji elit, jak również uwierzytelnia krytykę Burnhama wobec nowoczesnej biurokracji, która — gdy traci swój dynamizm — zostaje nieuchronnie zepchnięta przez alternatywne formy mobilizacji.

Rola Olavo de Carvalho

W tym kontekście nie sposób pominąć roli, jaką odegrał Olavo de Carvalho, który przez dekady działał jako formator nowej konserwatywnej warstwy kulturowej w Brazylii. Jego pisma, wykłady i publiczne interwencje znacząco przyczyniły się do intelektualnego uformowania wielu aktorów, którzy później stanowili bazę wsparcia kulturowego, politycznego, a nawet technicznego dla rządów Bolsonaro.

Olavo głęboko rozumiał dynamikę wojny kulturowej oraz potrzebę atakowania intelektualnych fundamentów hegemonicznej elity, szczególnie tych zakorzenionych w marksizmie kulturowym, mediach korporacyjnych i publicznych uniwersytetach. Jego praca jest pod tym względem jednym z najbardziej znaczących współczesnych przykładów formowania alternatywnej elity, zgodnie z procesami cyrkulacji opisanymi przez Pareto i Moskę.

Zakończenie

Wybór Jair’a Bolsonaro na prezydenta Brazylii stanowił bezprecedensowe zjawisko w historii politycznej kraju: pojawienie się przywództwa prezydenckiego bez uprzedniego poparcia tradycyjnych elit. Wydarzenie to zostało zainicjowane przez technologiczną transformację mediów społecznościowych, które umożliwiły bezpośrednią formę komunikacji i mobilizacji społecznej.

Jednak w świetle teorii elit jasne jest, że to zjawisko nie zniosło rządów elit, lecz jedynie doprowadziło do ich wymiany. Stara elita, oderwana i upadająca, została zakwestionowana przez nową elitę, uformowaną na przecięciu ruchów kulturowych, operatorów cyfrowych i wyłaniających się liderów społecznych.

Jest to zjawisko, które ujawnia zarówno potencjał, jak i ryzyko związane z elektryfikacją demokracji: z jednej strony koryguje ono patologie ustalonych oligarchii, z drugiej — otwiera drogę do personalizmu, niestabilności i intensywnych konfliktów kulturowych.

Bibliografia

• BURNHAM, James. Rewolucja menedżerów. Lizbona: Antígona, 1941.

• MOSCA, Gaetano. Klasa polityczna: Studium socjologii rządów. Brasília: Editora Universidade de Brasília, 1985.

• ORTEGA Y GASSET, José. Bunt mas. São Paulo: Martins Fontes, 1993.

• PARETO, Vilfredo. Wzrost i upadek elit. Lizbona: Presença, 1991.

• CARVALHO, Olavo de. Kolektywny imbecyl. Rio de Janeiro: Record, 1996.

• CARVALHO, Olavo de. Ogród udręk. Rio de Janeiro: Record, 1995.

• CARVALHO, Olavo de. Nowa Era i rewolucja kulturalna. Campinas: Vide Editorial, 2012.