Wolność słowa a prawda jako fundament wolności: analiza moralnych granic dyskursu publicznego

Streszczenie:

Artykuł ten proponuje krytyczną refleksję nad zasadą wolności słowa, gdy zostaje ona oderwana od swojego ontologicznego fundamentu: prawdy. Z etycznej i filozoficznej perspektywy inspirowanej tomizmem analizowane jest niebezpieczeństwo bezkrytycznej obrony prawa do wypowiedzi, nawet gdy służy ona jedynie utrwalaniu błędu i rozpowszechnianiu tego, co wygodne, lecz fałszywe. Autor argumentuje, że wolność, oderwana od prawdy, przekształca się w samowolę, a ostatecznie – w tyranię.

Słowa kluczowe: wolność, prawda, wypowiedź, samowola, etyka chrześcijańska, filozofia polityczna.

1. Wstęp

Maksymę często przypisywaną Wolterowi — „Nie zgadzam się z tym, co mówisz, ale do śmierci będę bronił twojego prawa do mówienia tego” — przyjęto jako mantrę liberalnych demokracji. Niemniej jednak bezkrytyczne przyjęcie tej maksymy przyczyniło się do wyjałowienia pojęcia wolności, czyniąc ją podatną na wewnętrzną korozję poprzez relatywizm. Niniejszy artykuł ma na celu wykazanie, że wolność słowa, gdy zostaje oddzielona od prawdy, staje się nie tylko nieskuteczna, ale wręcz szkodliwa – przekształca się w narzędzie kulturowej i moralnej autodestrukcji.

2. Prawda jako fundament wolności

Według tradycji tomistycznej wolność to zdolność działania zgodnie z rozumem, a celem rozumu jest poznanie i przylgnięcie do prawdy. Dla św. Tomasza z Akwinu wolność bez odniesienia do prawdy jest fałszywą wolnością, prowadzącą do grzechu i nieładu:

„Właściwa wolność to wolność względem dobra; możliwość wyboru zła nie jest wolnością, lecz jej ułomnością.”¹

W tym sensie nie istnieje prawdziwa wolność tam, gdzie porzuca się dążenie do prawdy. Wolność nie polega na prawie do mówienia czegokolwiek, lecz na możliwości głoszenia tego, co sprawiedliwe, dobre i prawdziwe, nawet jeśli to kosztowne lub niepopularne.

3. Błąd jako pasożyt wolności

Bezwarunkowa obrona wolności słowa pozwala, aby błąd zajął miejsce prawdy w przestrzeni publicznej. Jak trafnie zauważył René Descartes, błąd nie istnieje sam z siebie, lecz stanowi wypaczenie prawdy². Dlatego pozwolenie, by błąd szerzył się na równi z prawdą, nie jest aktem sprawiedliwości, lecz zakamuflowaną formą niesprawiedliwości – stawiając kłamstwo na równi z prawdą.

Jan Paweł II w encyklice Veritatis Splendor ostrzega:

„Wolność nie jest celem samym w sobie, lecz środkiem do osiągnięcia prawdy i dobra.”³

Zatem obrona wolności bez kryteriów to często strzał we własną stopę. Uzbraja się wroga prawdy w narzędzia wolności, jakby dobro i zło mogły współistnieć w harmonii. 

4. Wolność, wygoda i tyrania

Gdy przestrzeń publiczna staje się miejscem konserwowania tego, co wygodne, lecz oderwane od prawdy – z powodów ideologicznych lub dla psychicznego komfortu – wolność słowa ulega wypaczeniu i staje się tyranią. Błąd, gdy zostaje zinstytucjonalizowany, ogranicza wolność tych, którzy pragną żyć w prawdzie, zastępując dobro konsensusem, sprawiedliwość nieograniczoną tolerancją, a mądrość wygodą.

Jak stwierdził Benedykt XVI:

„Bez prawdy wolność staje się arbitralną samodestrukcją.”⁴

Źle pojęta wolność staje się niewolą pożądań i mód. Dyskurs staje się teatrem próżności, gdzie wszyscy mówią, ale nikt nie jest zbawiony; gdzie każdy ma opinię, lecz nikt nie chce słuchać głosu prawdy.

5. Zakończenie

Wolność słowa nie jest wartością absolutną, lecz środkiem do urzeczywistnienia prawdy w życiu społecznym. Gdy społeczeństwo broni prawa do mówienia wszystkiego, włącznie z celowym błędem, rezygnuje z prawdziwej wolności i sieje tyranię relatywizmu. Nie chodzi tu o cenzurę, lecz o moralną hierarchię w korzystaniu z wolności: wypowiedź powinna być wolna, owszem, ale zawsze ukierunkowana na dobro wspólne i prawdę.

6. Wolność bez prawdy jako alkoholizm kulturowy: znieczulenie, które oślepia

Bezkrytyczna obrona wolności słowa, zwłaszcza w czasach kryzysu moralnego i społecznego, przypomina niepokojąco koncepcję Johna Maynarda Keynesa, który sugerował, że w czasie recesji państwo powinno sztucznie zwiększać wydatki, aby utrzymać obieg pieniądza. Gdy naród doświadcza „kaca”, lekarstwem ma być nowa porcja napojów. W ekonomii prowadzi to do cykli uzależnienia, zadłużenia i inflacji. W sferze moralnej zaś stosuje się ten sam schemat – więcej dyskursu, więcej pluralizmu, więcej „wolności”, choć pozbawionej osądu prawdy.

Taka strategia powtarzania błędu odsłania kulturowy alkoholizm. Społeczeństwo upaja się retoryką, ogłusza hałasem bezkrytycznych głosów, odwleka trzeźwość osądu na czas nieokreślony. Jak alkoholik pijący, by zapomnieć, że jest chory, tak ten nałogowo wolnościowy dyskurs mówi, by zapomnieć, że nie wie, co mówi. Krótkoterminowo daje wrażenie życia; długoterminowo — rozpuszcza więzi racjonalne i moralne podtrzymujące wspólnotę.

Rezultatem jest obraz zaczerpnięty z Eseju o ślepcu José Saramago: społeczeństwo, które traci wzrok nie przez uraz fizyczny, lecz wewnętrzny upadek. Ślepotą, która się szerzy, jest nie tylko brak światła zewnętrznego, ale odrzucenie światła wewnętrznego — prawdy. Źle pojmowana wolność działa jak wektor tej zbiorowej ślepoty: wszyscy mówią, ale nikt nie widzi; wszyscy mają opinie, ale nikt nie szuka mądrości; wszyscy żądają szacunku, ale niewielu uznaje dobro.

Taka kultura „elokwentnej ślepoty” podważa sam fundament wolności, bo wolność wymaga rozeznania, a rozeznanie — prawdy. Bez tego publiczny dyskurs zamienia się w moralną babel: wszystko dozwolone, ale nic niepojęte; krzyk zastępuje argument, a relatywizm instytucjonalizuje błąd jako pogląd zasługujący na równy status.

Bibliografia

1. AQUINO, Tomás de. Suma Teológica. Tłum. Alexandre Corrêa. São Paulo: Loyola, 2001. I‑II, q. 18, a. 5.

2. DESCARTES, René. Meditações Metafísicas. Tłum. Guedes Cruz. Lisboa: Fundação Calouste Gulbenkian, 1997.

3. JAN PAWEŁ II. Veritatis Splendor. Watykan, 1993. Dostępne na: https://www.vatican.va. Dostęp: 13 cze. 2025.

4. BENEDYKT XVI. Przemówienie w parlamencie niemieckim, Berlin, 22 września 2011. Dostępne na: https://www.vatican.va. Dostęp: 13 cze. 2025.

5. SARAMAGO, José. Esej o ślepocie. São Paulo: Companhia das Letras, 1995.

6. KEYNES, John Maynard. Teoria ogólna zatrudnienia, procentu i pieniądza. São Paulo: Nova Cultural, 1996.