Koniec Konstytucji? Krytyka Aldo Rebelo wobec STF i kryzys legalności w Brazylii

W wypowiedzi, która odbiła się szerokim echem w kręgach politycznych i prawniczych kraju, Aldo Rebelo — były minister i jedna z najbardziej przenikliwych postaci na brazylijskiej scenie politycznej — stwierdził stanowczo: „Nie mamy już Konstytucji. Mamy jedenaście chodzących konstytucji.” Ta bezpośrednia i mocna krytyka rzuca światło na cichy, lecz głęboki kryzys: zniekształcenie państwa prawa przez hipertrofię interpretacyjną Najwyższego Trybunału Federalnego (STF).

Według Rebelo każdy sędzia Trybunału Konstytucyjnego interpretuje Konstytucję zgodnie z własnym światopoglądem, tworząc w praktyce system prawny oparty na wielu zmiennych i spersonalizowanych konstytucjach. To, co powinno być ostateczną gwarancją porządku prawnego, staje się — z tej perspektywy — archipelagiem indywidualnych woli.

Personalizacja wymiaru sprawiedliwości

Krytyka Rebelo nie jest wymierzona w konkretne osoby, lecz w samą instytucję w jej obecnej konfiguracji. STF, niegdyś symbol stabilności prawnej, przekształcił się — w oczach byłego ministra — w rozdrobniony organ, w którym każdy sędzia działa jak niezależny ustawodawca, uzurpując sobie kompetencje i osłabiając zasady podziału władz i legalności.

To stwierdzenie prowadzi do niepokojącego wniosku: Konstytucja z 1988 roku wyczerpała swój historyczny cykl. Powstała w momencie przejścia i otwarcia demokratycznego, nie odpowiada już współczesnym wyzwaniom instytucjonalnym.

Od „super-poprawki” do nowego Zgromadzenia Konstytucyjnego

Aby stawić czoła temu impasowi, Rebelo proponuje dwie drogi:

• „Super-poprawkę” — dużą i kompleksową poprawkę konstytucyjną, która uporządkuje relacje między władzami Republiki, ograniczy interpretacyjne nadużycia i przywróci autorytet litery konstytucji.

• Nowe Zgromadzenie Konstytucyjne — bardziej ambitny i śmiały środek, który oznaczałby ponowne ustanowienie narodowego paktu politycznego i stworzenie nowej ustawy zasadniczej, dostosowanej do wyzwań współczesności.

Oba rozwiązania jednak niosą ze sobą ryzyko i wymagają rozwagi. Super-poprawka może okazać się pośpieszną łatką, nieusuwającą strukturalnych wad systemu. Z kolei zwołanie nowego Zgromadzenia Konstytucyjnego otwiera pole niepewności — może zarówno skorygować kurs, jak i pogłębić podziały.

STF jako faktyczna władza moderująca

Za oskarżeniem Rebelo kryje się praktyczna obserwacja: Najwyższy Trybunał Federalny stał się faktyczną władzą moderującą Republiki, posiadającą uprawnienia do ingerencji w pozostałe władze, twórczej reinterpretacji norm, a nawet, w niektórych przypadkach, stanowienia prawa poprzez decyzje jednoosobowe.

Brak skutecznych mechanizmów kontroli i równowagi wobec działań STF przekształca organ, który powinien strzec Konstytucji, w stałego konstytutora, co podważa przewidywalność prawa i osłabia zaufanie społeczne do instytucji.

Zakończenie: między prawem a wolą

Wypowiedź Aldo Rebelo to więcej niż oskarżenie — to apel o trzeźwość i rozsądek. Brazylia stoi na rozdrożu instytucjonalnym: albo przywróci fundamenty państwa prawa, z Konstytucją respektowaną i stosowaną według obiektywnych kryteriów, albo ulegnie sędziowskiemu woluntaryzmowi, w którym wola jednego sędziego przeważa nad wolą ludu wyrażoną w ustawie.

Proponowana debata nie ma charakteru ani lewicowego, ani prawicowego. To kwestia porządku, sprawiedliwości i przetrwania republiki. Brazylia musi z odwagą i mądrością zdecydować, czy chce nadal żyć pod bezosobową i stabilną Konstytucją, czy pod zmiennym imperium jedenastu jednostkowych woli.

Bibliografia

• REBELO, Aldo.
  Publiczne wypowiedzi na temat Najwyższego Trybunału Federalnego i Konstytucji Brazylii.
  Źródło: Przepisany wywiad, 2025.
  — Główne źródło artykułu, w którym autor stwierdza, że STF działa jak jedenaście konstytucji w ruchu i proponuje „super-poprawkę” lub nową konstytuantę jako rozwiązanie.

• MENDES, Gilmar; COELHO, Inocêncio Mártires; BRANCO, Paulo Gustavo Gonet.
  Curso de Direito Constitucional. 11. wyd. São Paulo: Saraiva, 2016.
  — Klasyczne dzieło omawiające hermeneutykę konstytucyjną i rolę STF.

• VILLA, Marco Antonio.
  Julgamento do Mensalão. São Paulo: LeYa, 2012.
  — Dokumentuje moment, w którym STF zyskał znaczenie polityczne, przechodząc do roli władzy moderującej.

• CARVALHO, Olavo de.
  O Jardim das Aflições. 2. wyd. Rio de Janeiro: Record, 2015.
  — Dzieło filozoficzne badające fundamenty porządku politycznego i władzy sądowniczej.

• BONAVIDES, Paulo.
  Teoria Constitucional da Democracia Participativa. São Paulo: Malheiros, 2001.
  — Podkreśla znaczenie suwerenności ludu jako kryterium legitymacji konstytucyjnej.

• SILVA, José Afonso da.
  Curso de Direito Constitucional Positivo. 34. wyd. São Paulo: Malheiros, 2020.
  — Pewna referencja w zakresie zasad konstytucyjnych i historii Konstytucji z 1988 roku.

• CANOTILHO, J. J. Gomes.
  Direito Constitucional e Teoria da Constituição. 7. wyd. Coimbra: Almedina, 2003.
  — Niezbędna pozycja do zrozumienia różnicy między jurysdykcją konstytucyjną a „rządami sędziów”.

• ARANTES, Rogério B.
  O Judiciário no Brasil. São Paulo: FGV, 2007.
  — Analizuje proces historyczny, który doprowadził do wzmocnienia władzy sądowniczej w Brazylii.