Szczęśliwe małżeństwo realizmu prawa naturalnego i ius gentium: rewolucja w prawie

Wprowadzenie

Współczesny kryzys prawa nie ma w swej istocie charakteru technicznego, lecz fundamentalny. Nawet wysoce rozwinięte systemy prawne okazują się niezdolne do wymierzania sprawiedliwości wówczas, gdy prawo pozytywne oddziela się od obiektywnej prawdy zawartej w ludzkich czynach oraz od moralnego celu samego prawa. W tym kontekście ponowne odkrycie realistycznego jusnaturalizmu w organicznym dialogu z ius gentium nie stanowi historycznego regresu, lecz prawdziwą rewolucję prawną, zdolną przywrócić praktyczną racjonalność aktu sądzenia.

Niniejszy artykuł dowodzi, że spotkanie tych dwóch tradycji — realizmu prawa naturalnego i ius gentium — umożliwia sformułowanie ponadnarodowej teorii sprawiedliwości, zdolnej rozstrzygać przypadki, w których samo prawo krajowe okazuje się niewystarczające, bez popadania ani w relatywizm, ani w arbitralność.

1. Realistyczny jusnaturalizm: prawda jako fundament sprawiedliwości

Realistyczny jusnaturalizm zasadniczo różni się od jego wersji oświeceniowych i abstrakcyjnych. Nie wychodzi on od konstrukcji hipotetycznych ani od aksjomatów ideologicznych, lecz od obserwacji rzeczywistości, a w szczególności od prawdy zawartej w ludzkich czynach.

W tym horyzoncie:

• sprawiedliwość nie jest tworem woli ustawodawcy;

• prawo nie jest jedynie narzędziem władzy;

• ustawa jest środkiem, a nie celem.

Sędzia, orzekając prawo, nie tworzy sprawiedliwości, lecz ją rozpoznaje. Sądzenie jest przede wszystkim aktem rozumu praktycznego, ukierunkowanym na dobro, prowadzonym przez prawdę faktów oraz przez godność osoby ludzkiej — w szczególności osoby niewinnej, która w tradycji chrześcijańskiej zajmuje miejsce centralne jako ten, w którym sam Chrystus pozwala się rozpoznać.

2. Ius gentium: wspólne doświadczenie prawne ludzkości

Ius gentium, znane już prawu rzymskiemu, oznacza zbiór norm, zasad i rozwiązań prawnych uznawanych przez różne ludy, nie na mocy arbitralnej umowy, lecz dlatego, że odpowiadają one racjonalnym wymogom życia społecznego.

Historycznie ius gentium:

• wyrasta z powtarzalnej praktyki różnych narodów;

• wyraża podstawowe konwergencje moralne i prawne;

• stanowi pomost między prawem naturalnym a prawem pozytywnym.

Oświetlone tradycją chrześcijańską, ius gentium przestaje być jedynie „prawem narodów” i zaczyna odzwierciedlać wspólnotę moralną społeczeństw, które umiłowały i odrzuciły zasadniczo te same rzeczy, mając Chrystusa — explicite lub implicite — jako fundament porządku moralnego.

3. Nacjonizm chrześcijański jako przesłanka sprawiedliwości ponadnarodowej

W tym miejscu pojawia się pojęcie nacjonizmu, rozumianego nie jako nacjonalizm polityczny lub ideologiczny, lecz jako poczucie uznania dwóch lub więcej krajów za jeden wspólny dom w Chrystusie, przez Chrystusa i dla Chrystusa.

Nacjonizm ten:

• nie rozpuszcza narodów;

• nie neguje suwerenności prawnej;

• nie narzuca jednolitości kulturowej.

Uznaje on, że tam, gdzie istnieje wspólnota moralna zakorzeniona w prawdzie i godności osoby ludzkiej, istnieje również uprawniona ciągłość prawna. Służenie sprawiedliwości na odległych ziemiach oznacza w tym sensie służenie Chrystusowi poprzez akt orzekania prawa wtedy, gdy lokalna legalność nie realizuje własnego celu.

Nota wyjaśniająca (nacjonizm a narodowość)
W języku portugalskim autor rozróżnia wyraźnie nacionidade (poczucie przynależności do wspólnego domu duchowego i moralnego) oraz nacionalidade (formalną przynależność państwowo-prawną). W niniejszym tekście termin nacjonizm nie odnosi się do obywatelstwa, etniczności ani ideologii nacjonalistycznej, lecz do ponadnarodowej wspólnoty moralnej zakorzenionej w Chrystusie. Rozróżnienie to ma kluczowe znaczenie dla poprawnego zrozumienia argumentacji.

4. Niewystarczalność prawa krajowego i konieczność odwołania transnarodowego

Istnieją sytuacje, w których prawo krajowe, choć formalnie obowiązujące, okazuje się:

• milczące;

• wewnętrznie sprzeczne;

• lub materialnie niesprawiedliwe wobec konkretnego przypadku.

W takich okolicznościach sędzia nie może schronić się za pozorną neutralnością legalności. Realistyczny jusnaturalizm wymaga, aby badał on:

• ustawodawstwo historyczne;

• rozwiązania prawne ludów pokrewnych kulturowo i moralnie;

• zasady rozpoznane przez ius gentium.

Nie chodzi o import obcego prawa z powodów politycznych, lecz o rozpoznanie — spośród kilku prawnie dopuszczalnych norm — tej, która najlepiej realizuje sprawiedliwość w konkretnym przypadku, z uwzględnieniem jego rzeczywistych okoliczności.

5. Kryterium normy najbardziej odpowiedniej dla przypadku konkretnego

Wybór normy właściwej w sytuacji uprawnionej pluralności opiera się na racjonalnym i obiektywnym kryterium:

• normą najbardziej odpowiednią jest ta, która najlepiej zachowuje prawdę faktów;

• która chroni niewinnego;

• i która realizuje moralny cel prawa.

Kryterium to ma charakter klasyczny, zakorzeniony w prawie rzymskim, scholastyce oraz w Prawie Dobrej Racji (Lei da Boa Razão), i nie może być utożsamiane z subiektywizmem sędziowskim. Przeciwnie, podporządkowuje ono sędziego rzeczywistości, a nie jego własnej woli.

6. Dlaczego stanowi to rewolucję w prawie

Proponowana tu rewolucja nie ma charakteru instytucjonalnego, lecz intelektualny i moralny. Zrywa ona z trzema nowoczesnymi dogmatami:

1. dogmatem samowystarczalności prawa krajowego;

2. dogmatem zamkniętego pozytywizmu prawnego;

3. dogmatem moralnej neutralności sędziego.

Łącząc realistyczny jusnaturalizm z ius gentium, prawo odzyskuje:

• swoje powołanie uniwersalne;

• racjonalność praktyczną;

• funkcję służby prawdzie i sprawiedliwości.

Rewolucja ta nie niszczy państwa prawnego, lecz je oczyszcza, ponownie podporządkowując prawo sprawiedliwości, a sprawiedliwość — panowaniu prawdy.

Zakończenie

Szczęśliwe małżeństwo realizmu prawa naturalnego i ius gentium stanowi solidną odpowiedź na współczesny kryzys prawa. Umożliwia ono sformułowanie ponadnarodowej teorii sprawiedliwości, zakorzenionej w prawdzie ludzkich czynów, w godności niewinnego oraz we wspólnocie moralnej ludów uznających Chrystusa za ostateczny fundament porządku.

Nie jest to jedynie propozycja akademicka, lecz wymóg samej sprawiedliwości. Tam, gdzie prawo krajowe nie wystarcza, prawo nie milknie: odwołuje się do rozumu, tradycji i prawdy — i w ten sposób nadal służy człowiekowi, ponieważ nadal służy Chrystusowi.

Bibliografia komentowana

Autorzy brazylijscy

REALE, Miguel. Lições Preliminares de Direito. São Paulo: Saraiva.

Klasyczne dzieło brazylijskiej myśli prawniczej. Trójwymiarowa teoria prawa (fakt, wartość, norma) dostarcza narzędzi do przezwyciężenia pozytywizmu i ponownego związania prawa z rzeczywistością czynów ludzkich.

VILLEY, Michel. A formação do pensamento jurídico moderno. São Paulo: Martins Fontes.

Autor fundamentalny dla zrozumienia nowoczesnego zerwania między prawem a sprawiedliwością. Jego analiza prawa rzymskiego i jusnaturalizmu klasycznego stanowi solidny fundament dla pojęcia sprawiedliwości konkretnej.

MARTINS, Ives Gandra da Silva. O Estado de Direito e a Constituição. São Paulo: RT.

Wkład w refleksję nad granicami legalności konstytucyjnej i nad koniecznością metaprawnych podstaw interpretacji prawa.

Autorzy portugalscy

COSTA, Mário Júlio de Almeida. História do Direito Português. Coimbra: Almedina.

Niezastąpione opracowanie tradycji prawnej Portugalii, w szczególności recepcji prawa rzymskiego, jusnaturalizmu klasycznego i Prawa Dobrej Racji.

ASCENSÃO, José de Oliveira. O Direito: Introdução e Teoria Geral. Coimbra: Almedina.

Rozwinięcie teorii prawa odpornej na czysty normatywizm, z silnym akcentem na sprawiedliwość materialną.

HESPANHA, António Manuel. Cultura Jurídica Europeia. Lisboa: Fundação Calouste Gulbenkian.

Analiza prawa jako długotrwałego zjawiska kulturowego Europy, pomocna w rozumieniu ius gentium jako wspólnego doświadczenia moralno-prawnego.

Autorzy polscy

KRĄPIEC, Mieczysław A. Ius – prawo naturalne. Lublin: KUL.

Jedno z kluczowych dzieł tomizmu realistycznego w Polsce. Autor rozwija teorię prawa naturalnego opartą na metafizyce bytu i analizie czynu ludzkiego.

STYCZEŃ, Tadeusz. Prawda o człowieku a etyka. Lublin: KUL.

Pogłębiona analiza relacji między prawdą, czynem ludzkim i etyką, istotna dla rozumienia prawdy praktycznej w akcie sądzenia.

WOJTYŁA, Karol (Jan Paweł II). Osoba i czyn. Kraków: Polskie Towarzystwo Teologiczne.

Fundamentalne dzieło antropologii filozoficznej, kluczowe dla rozumienia godności osoby ludzkiej jako centrum porządku moralnego i prawnego.