Prawo Dobrej Racji, stan wyjątkowy i osąd sędziego konstytucyjnego

Wprowadzenie

Niniejszy artykuł proponuje refleksję prawniczo-filozoficzną nad możliwością — i koniecznością — osądzenia sędziego konstytucyjnego, który, „orzekając prawo poprzez wyjątek”, doprowadza do ustanowienia stanu konstytucyjnego, który w praktyce opiera się na permanentnym stanie wyjątkowym. Jest to problem, którego nie da się właściwie rozwiązać wyłącznie za pomocą narzędzi współczesnego pozytywizmu prawniczego, ponieważ samo prawo pozytywne zostało przejęte jako technika władzy.

Wobec tego stanu rzeczy argumentuje się, że kryterium osądu należy poszukiwać w Prawie Dobrej Racji, rozumianym w kluczu realistycznego jusnaturalizmu i konkretyzowanym poprzez odwołanie do dawnych praw Królestwa Portugalii oraz Królestwa Polski, stosowanych według kryterium nadrzędnego: obiektywnej zgodności z prawdą o człowieku i porządku społecznym w zasługach Chrystusa.

1. Sędzia konstytucyjny i decyzja poprzez wyjątek

Gdy sędzia konstytucyjny porzuca funkcję strażnika porządku prawnego i przyjmuje rolę zarządcy wyjątku, dochodzi do strukturalnego odwrócenia prawa. Norma przestaje być miarą decyzji, a decyzja staje się miarą normy. To, co przedstawia się jako obrona Konstytucji, w rzeczywistości przekształca się w jej selektywne zawieszenie.

Zjawisko to nie jest neutralne. Ujawnia ono ukrytą koncepcję, zgodnie z którą Konstytucja nie jest porządkiem wiążącym, lecz elastycznym instrumentem, który można stosować zgodnie z historycznymi, politycznymi lub moralnymi wygodami sędziego. Skutkiem jest ustanowienie stanu wyjątkowego ukrytego pod pozorem konstytucyjnej normalności.

W tym kontekście problem przestaje być wyłącznie techniczno-prawny, a staje się moralny i ontologiczny: czy nadal mamy do czynienia z prawem, czy już tylko z siłą zorganizowaną pod retoryką prawną?

2. Konserwantyzm jako moralna przyczyna wyjątku

Źródło tego wypaczenia nie leży w nadmiarze innowacji, lecz w specyficznej formie zachowania: konserwantyzmie, rozumianym jako skłonność do zachowywania jedynie tego, co sprzyja sprawowaniu władzy, nawet jeśli jest to oderwane od prawdy.

Konserwantyzm nie chroni porządku; on go instrumentalizuje. Zachowuje procedury, symbole i dyskursy prawne, lecz opróżnia je z obiektywnej treści moralnej. W ten sposób sędzia uzasadnia permanentny wyjątek tak, jakby bronił wyższych wartości, podczas gdy w rzeczywistości jedynie utrwala określoną konfigurację władzy.

Tego rodzaju zachowanie jest nie do pogodzenia ani z prawem naturalnym, ani z autentyczną tradycją konstytucyjną, ponieważ zrywa więź między prawem, prawdą i sprawiedliwością.

3. Prawo Dobrej Racji: fundament i zakres

Prawo Dobrej Racji, ukształtowane w tradycji luso-brazylijskiej, nie powinno być mylone z autonomicznym rozumem oświecenia. W swoim właściwym znaczeniu opiera się ono na recta ratio, czyli na ludzkim rozumie uczestniczącym w prawie naturalnym i podporządkowanym prawu wiecznemu.

Prawo to nie tworzy prawa; ono je rozpoznaje. Jego funkcją jest umożliwienie prawidłowego sądu w sytuacjach, gdy prawo pozytywne:

• jest niekompletne;

• jest sprzeczne;

• lub zostało skażone celami obcymi sprawiedliwości.

W sytuacjach konstytucyjnego wyjątku Prawo Dobrej Racji działa jako kryterium przywracania prawniczej zrozumiałości, pozwalając odróżnić prawowitą władzę od arbitralnego sprawowania siły.

4. Dawne prawa Królestwa Portugalii

Dawne prawa Królestwa Portugalii, zwłaszcza te sprzed rewolucyjnych zerwań, zawierają wizję prawa jako obiektywnego porządku moralnego, ukierunkowanego na dobro wspólne i uznającego centralność prawa naturalnego.

W kontekście Cudu pod Ourique królestwo portugalskie pojmuje siebie jako narzędzie misji chrystocentrycznej. Prawo nie jest tam rozumiane jako wyraz absolutnej woli suwerena, lecz jako racjonalna miara sprawiedliwości, ograniczona prawdą o Bogu, człowieku i społeczeństwie.

Prawa te dostarczają solidnych kryteriów do osądu nadużycia wyjątku, ponieważ nie dopuszczają arbitralnego zawieszenia porządku prawnego pod pretekstem ratowania samego systemu.

5. Dawne prawa Królestwa Polski

W sposób zbieżny przednowoczesna tradycja prawna Polski rozwijała się w oparciu o silną integrację prawa, moralności i wiary chrześcijańskiej. Królestwo było rozumiane jako wspólnota moralna, zanim stało się aparatem administracyjnym.

Dawne prawa polskie przez długi czas opierały się woluntaryzmowi władzy i redukcji prawa naturalnego do czystej techniki rządzenia. Tradycja ta dostarcza istotnych elementów do osądu sytuacji, w których władza sądownicza autonomizuje się względem obiektywnego porządku moralnego.

Odwołanie do tych praw nie ma na celu mechanicznego transplantowania historii, lecz odzyskanie normatywnych kryteriów zakorzenionych w tej samej chrześcijańskiej macierzy cywilizacyjnej.

6. Kryterium stosowania: w zasługach Chrystusa

Decydujące znaczenie ma nie narodowe pochodzenie prawa, lecz jego obiektywna zgodność w zasługach Chrystusa. Oznacza to, że:

• tam, gdzie prawo portugalskie lepiej wyraża sprawiedliwość, powinno mieć pierwszeństwo;

• tam, gdzie prawo polskie oferuje kryterium wyższe, powinno zostać zastosowane.

Metoda ta odrzuca zarówno nacjonalizm prawny, jak i arbitralny eklektyzm. Ostatecznym kryterium nie jest wola interpretatora, lecz obiektywna prawda o odkupionym człowieku i porządku społecznym chcianym przez Boga.

7. Aktualizacja Prawa Dobrej Racji i zerwanie rewolucyjne

Prawo Dobrej Racji nie jest statyczne. Jego zasady są niezmienne, lecz ich zastosowanie musi być aktualizowane, aby objąć nowe realia historyczne. W przypadku Brazylii aktualizacja ta jest utrudniona przez zerwanie rewolucyjne, które uniemożliwiło organiczną ciągłość prawa naturalnego w porządku prawa pozytywnego.

Aktualizowanie Prawa Dobrej Racji nie oznacza innowacji, lecz powrót do przerwanej linii ciągłości, osądzając nowe sytuacje przy pomocy kryteriów trwałych, które zostały sztucznie wykluczone z obowiązującego systemu prawnego.

8. Władza, osąd i granice

Na koniec należy uznać, że osąd sędziego konstytucyjnego nie może opierać się na indywidualnym arbitralizmie. Nawet w kontekstach załamania instytucjonalnego sąd musi być obiektywnie podporządkowany porządkowi prawdy i sprawiedliwości, rozpoznawalnemu przez prawy rozum.

W przeciwnym razie istnieje ryzyko zastąpienia jednego sędziego wyjątku innym, co prowadzi do utrwalenia tego samego błędu pod nowym uzasadnieniem.

Zakończenie

Osądzenie sędziego konstytucyjnego rządzącego poprzez wyjątek wymaga porzucenia wąskich granic pozytywizmu prawniczego i odwołania się do nadrzędnego kryterium racjonalności prawnej. Prawo Dobrej Racji, stosowane w świetle realistycznego jusnaturalizmu i skonkretyzowane poprzez dawne prawa Królestwa Portugalii i Królestwa Polski, dostarcza takiego kryterium.

Nie chodzi o nostalgię prawną ani o normatywny synkretyzm, lecz o poważną próbę przywrócenia zrozumiałości prawa w sytuacji, gdy Konstytucja jest wykorzystywana jako instrument permanentnego zawieszenia własnego porządku prawnego.

Ostatecznie chodzi o ponowne potwierdzenie, że prawo pozostaje prawem tylko wtedy, gdy pozostaje podporządkowane prawdzie i sprawiedliwości, a nie wyjątkowi wyniesionemu do rangi reguły.

Bibliografia Komentowana 

Autorzy brazylijscy

REALE, Miguel. Lições Preliminares de Direito. São Paulo: Saraiva.
Klasyczne dzieło brazylijskiej teorii prawa, w którym autor rozwija trójwymiarową koncepcję prawa (fakt, wartość i norma). Książka ta jest szczególnie użyteczna dla czytelnika polskiego, ponieważ ukazuje, w jaki sposób brazylijska refleksja prawnicza próbowała zachować związek między normą a obiektywną wartością, zanim została zdominowana przez normatywizm i decyzjonizm konstytucyjny.

FERREIRA FILHO, Manoel Gonçalves. O Poder Judiciário na Constituição de 1988. São Paulo: Saraiva.
Jedna z najważniejszych analiz pozycji władzy sądowniczej w brazylijskim konstytucjonalizmie po 1988 roku. Autor pozwala zrozumieć pierwotne granice jurysdykcji konstytucyjnej oraz kontrast między założeniami ustrojowymi a późniejszym rozrostem władzy sądów konstytucyjnych, który sprzyja rządzeniu poprzez wyjątek.

CARVALHO, Olavo de. O Jardim das Aflições. São Paulo: É Realizações.
Dzieło filozofii politycznej i kulturowej, istotne dla zrozumienia brazylijskiej krytyki nowoczesnego imaginarium rewolucyjnego. Choć nie jest pracą stricte prawniczą, pomaga uchwycić zerwanie ciągłości cywilizacyjnej, które utrudnia organiczne funkcjonowanie prawa naturalnego w Brazylii.

VILLELA, João Baptista. Direito, Moral e Razão Prática. Belo Horizonte: Del Rey.
Praca skupiona na rozumie praktycznym w prawie. Autor odrzuca zarówno czysty formalizm, jak i decyzjonizm, oferując ramy pojęciowe zbliżone do realistycznego jusnaturalizmu, co czyni ją szczególnie relewantną dla problematyki wyjątku konstytucyjnego.

Autorzy portugalscy

ALMEIDA COSTA, Mário Júlio de. História do Direito Português. Coimbra: Almedina.
Podstawowa pozycja dla zrozumienia dawnych praw Królestwa Portugalii. Autor pokazuje, jak prawo portugalskie rozwijało się jako porządek moralny zakorzeniony w prawie naturalnym, co stanowi kluczowy punkt odniesienia dla idei Lei da Boa Razão.

HESPANHA, António Manuel. Cultura Jurídica Europeia: Síntese de um Milénio. Coimbra: Almedina.
Syntetyczne, a zarazem pogłębione ujęcie historii europejskiej kultury prawnej. Książka ta pozwala umiejscowić tradycję portugalską w szerszym, chrześcijańskim kontekście europejskim oraz zrozumieć, w jaki sposób nowoczesność doprowadziła do fragmentacji tej wspólnej matrycy.

TOMÁS DE AQUINO. Summa Theologiae – Traktat o prawie.
Fundamentalne źródło dla rozumienia prawa wiecznego, naturalnego i ludzkiego. Myśl św. Tomasza była szeroko recepcjonowana w prawie portugalskim przednowoczesnym i stanowi teoretyczne jądro Lei da Boa Razão, do której odwołuje się niniejszy artykuł.

Autorzy polscy

KRAUZE, Roman. Historia doktryn politycznych i prawnych. Warszawa: Wolters Kluwer Polska.
Systematyczne wprowadzenie do rozwoju doktryn politycznych i prawnych w Polsce. Autor ukazuje, jak polska tradycja prawna przez długi czas integrowała prawo, moralność i chrześcijaństwo, co czyni tę pracę istotną dla porównań z tradycją portugalską.

KACZOROWSKI, Robert. Państwo i prawo w tradycji chrześcijańskiej Polski. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Analiza relacji między chrześcijaństwem a ideą państwa i prawa w historii Polski. Książka dostarcza kryteriów do oceny nowoczesnego woluntaryzmu prawnego i autonomizacji władzy sądowniczej względem porządku moralnego.

WOJTYŁA, Karol (Jan Paweł II). Osoba i czyn. Kraków: Polskie Towarzystwo Teologiczne.
Choć jest to dzieło filozoficzno-antropologiczne, ma ono fundamentalne znaczenie dla personalistycznej koncepcji prawa. Myśl Wojtyły stanowi istotną przeciwwagę dla redukcji prawa do czystej techniki władzy, co jest kluczowe dla krytyki stanu wyjątkowego.

Dzieła ogólne (referencyjne)

SCHMITT, Carl. Teologia polityczna.
Klasyczna analiza stanu wyjątkowego i suwerenności. Pomimo odmiennych założeń filozoficznych od chrześcijańskiego jusnaturalizmu, praca Schmitta jest niezbędna do zrozumienia mechanizmu, w którym wyjątek zostaje przekształcony w regułę.

FINNIS, John. Prawo naturalne i prawa naturalne.
Współczesna prezentacja realistycznego jusnaturalizmu w języku zrozumiałym dla debaty prawnej XX i XXI wieku. Praca ta umożliwia konceptualne połączenie Lei da Boa Razão z aktualnymi sporami konstytucyjnymi.

PIEPER, Josef. Cnoty fundamentalne.
Filozoficzna refleksja nad cnotami moralnymi i intelektualnymi, niezbędnymi do prawidłowego sprawowania władzy i sądu. Książka ta dostarcza etycznego zaplecza dla krytyki arbitralnego orzekania w stanie wyjątkowym.